NA BAKAR MUSSA, PEMBA.
NINI SENSA
SENSA ya watu na makazi ni utaratibu wa kukusanya, kuchambua, kutathimini na kuchapisha na kusambaza takwimu za kidemographia, kiuchumi na kijamii kuhusiana na watu wote na makaazi yao katika nchi kwa kipindi maalum.
Kwa maana nyingine, sensa ni zoezi maalum lenye lengo la kupata idadi ya watu wote katika nchi, kwa umri na jinsia, mahali wanapoishi na hali yao ya elimu, hali ya ajira, hali ya vizazi na vifo na hali ya makaazi.
Msamiati huu hutumiwa zaidi kuhusiana na idadi ya kitaifa na sensa ya mlango kwa mlango (kuchukuliwa kila miaka 10 kulingana na mapendekezo ya Umoja wa Mataifa na ile ya kilimo na biashara.
Msamiati huu umetoholewa kutoka lugha ya kingereza CENSUS, lakini una asili ya Kilatini ,wakati wa Jamhuri ya Roma sensa ilikuwa orodha iliyowekwa ili kufuatilia wanaume wenye uwezo wa kufaa kutoa huduma za kijeshi.
Sensa hutofautiana na njia ya sampuli ambapo habari zinapatikana kutoka sehemu ndogo tu ya idadi ya watu, wakati mwingine kama makisia ya Kisensa.
Takwimu hizi za msingi ndiyo zinazoweza kuainisha mahitaji halisi ya wananchi yakiwemo makundi maalum yenye uhitaji maalum kwa mfano, watu wenye ulemavu, wanawake, watoto, vijana na wazee hivyo kurahisisha uandaaji wa sera na mipango ya maendeleo kulingana na uhitaji na mazingira yaliyopo.
Lakini matumizi hutegemea na nchi husika inavyohitaji takwimu hizo, Katika baadhi ya nchi, takwimu za sensa hutumiwa kwa kugawanya uwakilishi katika Bunge la Taifa.
Inatambulika sana kwamba idadi ya watu na makaazi ni muhimu kwa ajili ya mipango ya jamii yoyote na njia za jadi za sensa, hata hivyo, zimekuwa ghali zaidi.
Sheria muhimu kuhusu gharama ya sensa katika nchi zinazoendelea imekuwa dola1 kwa mtu, takwimu za msingi zaidi leo ni karibu dola 3.
Makadirio haya sharti yachukuliwe kwa uangalifu sana ikizingatiwa kuwa idadi ya shughuli hutofautiana baina ya mataifa mbali mbali yanayojumuishwa (mfano mwanasensa anaweza kukodishwa ama akawa mfanyakazi wa umma).
GHARAMA KATIKA NCHI ZINAZOENDELEA NI YA JUU ZAIDI
Gharama kwa sensa ya 2000 nchini Marekani ilikadiriwa kuwa dola bilioni 4.5, zaidi ya dola 15 kwa mtu.
Njia mbadala za kupata takwimu zingali zinachunguzwa. Nchiza Scandinavia za Denmark, Finland na Narway zimekuwa zikitumia rejista za kiutawala kwa miaka kadhaa sasa.
SENSA YA FARAGHA
Wakati sensa hutoa njia muhimu ya kupata taarifa za takwimu kuhusu idadi ya watu, habari hii wakati mwingine husababisha dhuluma za kisiasa au ninginezo, ikiwezeshwa kwa kuunganisha utambulisho wa binafsi na takwimu za faragha.
Hii ni ya kutiliwa maanani hususan mtu binafsi anapotoa majibu kwa fomu ya vijiswali ya sensa, ingawaje hata habari za kiwastani zaweza kupelekea kuvunja faragha wakati wanakadiria sehemu ndogo ya watu.
Kwa mfano, wakati wa kuarifu takwimu kutoka mji kubwa, huenda ikawa sahihi kutoa wastani wa kipato kwa wanaume weusi wenye umri kati ya 50 na 60.
Hata hivyo, kufanya mji huu kwa kuwa tu una weusi wawili wanaume katika umri huu itakuwa ni uvunjaji wa faragha, aidha ya wale watu, kujua mapato yao wenyewe na kuripotiwa wastani, angeweza kukadiria mapato ya mtu mwingine.
Ni vyema kwa habari ya sensa kujadiliwa kwa njia ambayo itahifadhi faragha ya mtu binafsi, baadhi ya sensa hufanya hivyo kwa kukusudia kuongeza makosa kwa takwimu ili kuzuia kitambulisho cha watu binafsi katika sehemu zenye wakazi wachache wengine hubadili habari za wahusika na za wengine zinazofanana.
Licha ya hatua zozote zinazochukuliwa kuhakiki faragha ya watu, teknolojia mpya katika mfumo wa elektroniki bora imeleta changamoto zaidi katika ulinzi wa habari nyeti binafsi.
Ili kuchaguliwa uwe mwakilishi na Sensa, sharti uwe na umri wa miaka 25, miaka 7 raia wa Marekani, na lazima kuishi katika eneo bunge unalogombea.
HISTORIA YA SENSA ZA KALE
Sensa za Misri inasemekana zilichukuliwa wakati wa utawala wa Farao kipindi cha 3340 KK na 3050 KK.
Mojawapo ya sensa za kumbukumbu zlichukuliwa mnamo 500-499KK na Majeshi ya Dola ya Kiajemi kwa ajili ya kutoa ruzuku ya ardhi, na madhumuni ya Ushuru.
Nchini India, sensa zilifanyika katika Dola la Mauryan kama ilivyoelezewa na Chanakya 350-288KK.
Kwenye mji wa Arthashastra, ambayo ilishauri ukusanyaji wa takwimu za idadi ya watu kama hatua ya sera ya serikali kwa madhumuni ya ushuru.
Ni ilikuwa na maelezo ya mbinu za kufanya idadi ya watu, sensa ya uchumi na kilimo.
Roma ilifanya sensa ili kuamua kodi, Neno ‘sensa’ asili yake ni Roma ya kale, linalotokana na neno la Kilatini ‘CENSERE’, maana yake ‘makisio’.
Sensa ya Kirumi ilikuwa iliyoendelea zaidi kumbukumbu yoyote katika ulimwengu wa kale na ilikuwa na jukumu muhimu katika utawala wa Kirumi na Sensa ya Kirumi ilikuwa inafanyika kila miaka mitano.
Sensa hiyo ilitoa rejista ya raia na mali zao ambayo majukumu yao na mapendeleo hivyo basi ikawezesha bahati zao kutajwa.
Inaaminika kuwa Sensa kongwe duniani inatoka Uchina wakati wa Utawala wa Han, Kuchukuliwa machweo ya 2 BK, inachukuliwa na wasomi kuwa sahihi kabisa.
Wakati huo kulikuwa na watu milioni 59.6 walioishi jimbo la Han Uchina, idadi kubwa zaidi ya watu duniani. Sensa kongwe ya pili iliyohifadhiwa pia ilitoka Han, kutoka mwaka 140 AD, wakati watu kidogo tu zaidi ya milioni 48 walihesabiwa.
Uhamiaji kwa wingi kuelekea kusini mwa Uchina kunaaminika kusababisha kushuka sana kwa hesabu hiyo.
JEE KUNA WATU MASHUHURI WALIFANYA SENSA
Wako Makhalifa walianza kufanya sensa za mara kwa mara punde tu baada ya kutengezwa, kwa kuanza na ile iliyoamrishwa na Rushdin wa pili, Khalifa Umar.
Sensa maarufu zaidi katika nyakati kongwe Ulaya ni kitabu cha Domesday, zilizofanyika mwaka 1086 na William wa kwanza wa Uingereza ili aweze kodi vizuri nchi aliyokuwa ameshinda.
Mwaka 1183, sensa ilichukuliwa ya Ufalme wa Yeruslamu, kujua idadi ya watu na kiasi cha fedha ambazo zingeweza kupatikana kupinga uvamizi wa Saladin, sultani wa Misri na Syria.
Njia ya kuvutia sana kurekodi habari za sensa ilitumika katika jimbo la Inka katika kanda ya Andinska kutoka karne ya 15 hadi Wahispania wakateka nchi yao.
Wainka hawakuwa na lugha yoyote iliyoandikwa, lakini kumbukumbu zilizoandikwa habari zilizokusanywa wakati wa sensa, habari nyingine za hesabu na vilevile takwimu zisizo za hesabu zilichukuliwa juu ya quipus, masharti kutoka Ilama au nywele au pamba, kamba pamoja na maadili mengine yakiwekwa kwa mfumo wa ukumi.
Kwa mantik hii Sensa sio kitu cha ajabu wala cha kutiliwa mashaka kwa nchi ya Tanzania, kwani ni suala lililoanza toka enzi na enzi kwa maana na sababu maalum kwa maslahi ya mataifa yao.
Sensa ya Watu na Makaazi ni zoezi la kitaifa linalofanyika kila baada ya miaka 10 ambapo Sensa ya mwisho kufanyika nchini ni ile ya mwaka 2012.
Hivyo Sensa ya mwaka 2022 itakuwa ni sensa ya Sita kufanyika nchini baada ya Muungano wa Tanganyika na Zanzibar mwaka 1964, kwani Sensa nyingine zilifanyika mwaka 1967, 1978, 1988, 2002 na 2012.
